Vrije denkruimte uit de kunst gebruiken om AI een plek te geven

De wereld is niet meer te beheersen door steeds meer technologie in te zetten. Wat nu? In het Regeerakkoord staat dat de creatieve sector gaat helpen bij het oplossen van maatschappelijke opgaven. Maar hoe dan? “Kunst is niet alleen maar een schilderij boven de bank, maar ook vrije denkruimte. Bij SETUP proberen we een artistieke, kritische visie op nieuwe technologie over te brengen, bij bijvoorbeeld overheden en bedrijven.” In dit artikel is Jelle van der Ster, directeur van SETUP uit Utrecht, aan het woord.

Foto: SETUP/Sebastiaan ter Burg

Wij gaan niet met AI aan de slag

“Artistiek ontwikkelend onderzoek naar de impact van nieuwe technologie op de maatschappij. Dat is wat we doen bij SETUP. Het gaat ons er niet om of technologie wel of niet moet worden toegepast. Het gaat om de vraag: welke plek geven we het in de maatschappij? Wij gaan dan ook niet met AI aan de slag, maar met de maatschappelijke vraag als startpunt.”

Pottenbakken met AI

“Computers gaan het werk van mensen overnemen, wordt vaak gezegd. Je zou het volgens mij meer moeten zien als een complementaire samenwerking tussen mens en technologie. Om dat gesprek beter te kunnen voeren bedachten we in 2019 een robot waarmee je samen kunt pottenbakken. Natuurlijk niet om de pottenbakindustrie over te nemen, maar om het debat over nieuwe technologie en de rol in de maatschappij beter te kunnen voeren. We gebruikten het poëtische beeld van de film Ghost, waarin Demi Moore en Patrick Swayze samen pottenbakken. Wie leert nu wie pottenbakken? Met een robot die een breed publiek aansprak, konden we woorden geven aan het vraagstuk en het erover hebben.”

Blauwe werelden waarin alles kan

“Ik denk dat we andere, betere beelden van AI nodig hebben. De stockfoto’s die nu vaak gebruikt worden, laten blauwe werelden zien waarin alles kan. Handen van robots en mensen die  samenkomen, robots die op mensen lijken, printplaten en andere technische clichés die een beperkt beeld laten zien. Andere beelden zouden helpen om het gesprek over de rol van AI in de maatschappij anders te voeren. Realistischer. We gaan binnenkort aan de slag met beeldredacteuren van het ANP om realistischere beelden te maken, anders dan de geijkte.”

AI niet voor de buurt-barbecue

“Ik pleit er ook voor om de termen Artificial Intelligence of Kunstmatige Intelligentie te vervangen door bijvoorbeeld dynamic statistics. Want door met AI of KI te suggereren dat het een vorm van intelligentie is beperk je het beeld van wat werkelijke – menselijke – intelligente kan zijn. Het is nu vooral een hippe, parapluterm geworden.  Je moet er iets mee, anders tel je niet mee. Technologie lijkt een soort superheld die alles gaat oplossen. Maar is dat wel zo?  Technologie is misschien meer als je rechtlijnige buurman met een sterke hang naar regeltjes en structuur. Handig als je die erbij hebt in het bestuur van je VvE, maar niet altijd de gezelligste op de buurtbarbecue.”

AI maakt de beste smartlappen en afbeeldingen

“We hebben in 2020 met AI  een smartlap gemaakt, ‘Tranen op de Dansvloer’. Al snel bleek ook hier: het gaat om de samenwerking tussen mens en technologie. De AI put natuurlijk uit wat mensen eerder al eens bedacht hebben aan smartlappen. En daarnaast is het lied ook nog eens bewerkt door mensen en gezongen door mensen. 

Zo verkennen we ook wat Dall-E doet bijvoorbeeld. Met een paar steekwoorden wordt een online afbeelding gegenereerd. Het lijkt de creativiteit van mensen te overstijgen, maar in werkelijkheid is het gebaseerd op wat mensen al jaren hebben gemaakt.  We verkennen wat het is, hoe het werkt en hoe het het werk van bijvoorbeeld een illustrator beïnvloedt”.

Zou je met minder ICT kunnen?

“Voor de Belastingdienst bedachten we het ‘Bureau voor ICT-vermindering’. Zou je met minder ICT kunnen? We willen de Pavlov-reactie wegnemen van altijd alles oplossen met méér ICT. We geven in zo’n geval een ander frame om over ICT na te denken. We hadden gesprekken met medewerkers van de Belastingdienst over ieders beeld van ICT. Hierin zagen wij dat medewerkers eigenlijk allemaal een soort superhelden waren die het goede voor Nederland wilden. Maar dat is niet makkelijk. Iedere superheld had te maken met uitdagingen. We hebben daarom een Marvelachtig superhelden-universum voor de Belastingdienst ontworpen. Medewerkers kregen in een workshop superhelden voorgeschoteld waarin ze zichzelf, hun collega’s en werkomgeving herkenden. ICT werd daarin bijvoorbeeld voorgesteld als mechanische draken en wetten als wolken die toxisch konden worden. Met deze beeldtaal en metaforen konden we op een andere manier het gesprek over ICT aangaan”.

Ongemakkelijke glimlach

“Het is altijd de kunst om dit soort trajecten niet te vrijblijvend in te steken, als een leuk uitje. We gaan voor de ongemakkelijke glimlach: het is leuk, en daarbij laten we je nadenken door de vrije denkruimte op te zoeken. Wat dan een zoektocht is: hoe vervliegen die opgedane inzichten niet? Bij de Belastingdienst gaan we daarmee de komende tijd verder. We zullen dan zien welke effect het anders denken heeft op ICT-systemen. Worden het echt betere systemen? Dat moeten we natuurlijk nog valideren. We zijn door de vrije, creatieve denkruimte te gebruiken in ieder geval al voorbij de opvatting: ‘we doen het zo, want zo doen we het altijd’.”

Mag een AI bij jou solliciteren?

“Een idee waar ik heel enthousiast over ben draait om de AI als medewerker in een organisatie. Wat als je AI niet benadert vanuit innovatie, automatisering of procesoptimalisatie, maar vanuit Human Resource Management? Hoe zou het zijn als de AI ook een sollicitatieprocedure doormoet, met een CV en een gesprek? Hoe gaat de AI vervolgens om met structuren in een organisatie, hoe past de AI in een team, hoe gedraagt de AI zich tijdens uitjes. En welk kerstpakket krijgt de AI eigenlijk? Ook hier is weer de vraag: welke rol heeft nieuwe technologie in de maatschappij? Dat idee zou ik heel graag willen verder willen uitwerken. Dus als er partijen zijn die dit zien zitten, neem dan contact op!”

AI Hub Midden Nederland

ROM Utrecht Region heeft in 2021 samen met haar partners de AI Hub Midden Nederland opgezet, om zo de economische slagkracht van bedrijven en de regio door middel van AI te versterken.  We versterken het bedrijfsleven en de regio door kennis te delen, samenwerking mogelijk te maken en AI toegankelijk te maken.

Sluit je ook aan?